Wilhelm Najman
*Zelów (Zelówek) 1905 r. - +Łódź 1989 r.
 |
| Wilhelm Najman - lata 20. XX w. |
Dziadek Willi był postacią niezwykłą. Można byłoby go nazwać człowiekiem bez skazy, choć jak każdy z nas - prócz zalet miał niewątpliwie jakieś wady. Przyznam jednak, że w moich oczach był nieskazitelnym wzorem, jak nikt inny spośród najbliższych.
Obdarzony pasją organizowania życia szkolnego w powojennej Polsce, dbający zawsze o zgodną i twórczą współpracę wśród osób, którymi zarządzał jako kierownik szkoły i inspektor Wydziału Oświaty, był także troskliwym opiekunem swych podopiecznych - do których należeli nie tylko uczniowie, ale także członkowie jego rodziny.Pamiętam, że to właśnie dzięki niemu wśród moich najbliższych panowała aura współpracy, dzielenia się wszystkim, co przynosiło życie – bez względu na okoliczności. Razem przeżywaliśmy radosne chwile, ale też radziliśmy sobie
wspólnie z przeciwnościami losu.
Znamienne, że po odejściu z tego świata mego
kochanego dziadka cała rodzina emocjonalnie ucichła, zszarzała, każdy z nas
zajął się w skupieniu swoim życiem i dawna atmosfera ciepłej wspólnoty częściowo
zanikła - aż do momentu, kiedy sparaliżowana po wylewie 93-letnia babcia Irenka
wymagała stałej opieki. Wówczas wszystkie córki z oddaniem zaopiekowały się
swoją ukochaną mamą i razem walczyły dzielnie o jej komfort i zdrowie w
ostatnich latach życia.
Z przyjemnością rozpoczynam dzisiaj prezentację zachowanych w domowych pieleszach fragmentów żywych wspomnień mego nieodżałowanego dziadka Willego – jednego z nielicznych pozostałych na terenie Polski po II wojnie światowej przedstawicieli mniejszości wyznaniowej, jaką stanowi wąska grupa ewangelików reformowanych, pochodzących bezpośrednio od niegdysiejszych uchodźców religijnych z Czech i Moraw, którzy przybyli na ziemie, należące obecnie do Rzeczpospolitej Polskiej (m.in. na Śląsk i do Wielkopolski, a później na ziemię łódzką).
Pierwsza grupa uchodźców pojawiła się na tych terenach po prześladowaniach religijnych i przegranej w 1620 roku bitwie pod Białą Górą (nieopodal czeskiej Pragi).
Jednota braci czeskich poprzez wieki (od XVI aż po wiek XVIII) doświadczała wielokrotnie prześladowań religijnych, co powodowało kolejne fale emigracji. Przodkowie mego dziadka pochodzili z trzeciej emigracji.Po przegranej przez Austrię Habsburgów I wojnie śląskiej w czerwcu 1742 roku – Śląsk przyłączono do zwycięskich Prus. Maria Teresa Habsburg i Fryderyk II Wielki zawarli pokój, podpisując we Wrocławiu traktat prusko-austriacki, na mocy którego Prusy otrzymały prawie cały Śląsk wraz z hrabstwem kłodzkim.
Otwarła się w ten sposób możliwość emigracji na teren tej prowincji czeskich uchodźców religijnych, tym bardziej, że Fryderyk II Wielki (podobnie jak jego poprzednik), życzliwie traktowali czeskich przybyszów, ceniąc ich pracowitość i rozliczne umiejętności.
Uchodźcy osiedlili się m.in. w śląskiej miejscowości Münsterberg (Ziębice), a w połowie XVIII w. założyli na Śląsku nowe czeskie kolonie: Husinec (Gęsiniec), Friedrichův Tabor (Wielki Tabor), Friedrichův Hradec (Grodziec) i Čermin (Czermin).
Emigracja na teren Śląska trwała do lat 70. XVIII w.
W okresie 1742 – 1780 na Śląsk przybyło ok. 12 tysięcy czeskich ewangelików. Stąd peregrynowali dalej – przeważnie do Brandenburgii, ale też w inne rejony, m.in. do Zelowa.
Zelów to niezwykłe miasto. Powstało bowiem dzięki osiedleńczej inicjatywie społeczności potomków braci czeskich na początku XIX w.
Właśnie we wspomnianej wyżej wsi Czermin w listopadzie 1802 roku podpisano umowę ustalającą warunki zakupu wsi Zelów od ziemianina Józefa Świdzińskiego. Transakcję umożliwił i pomagał przeprowadzić pośrednik – szlachcic – Aleksander de Korwin Petrozelin. W rezultacie – w grudniu 1802 roku akt kupna uwierzytelniono w sądzie w Łasku. Nabywców reprezentowali: Martin Bureš (Buresz), Jan Jelínek z Czermina, Matěj Jelínek, Martin Kořinek (Korzynek), Václaw Kulhánek, Jan Matys, Matěj Matys, Jiřík Naumon (Najman), Jan Poláček (Polaczek), sołtys z Czermina Jan Pospišil (Pospiszył), Václaw Pytliček (Pytliczek) oraz Jan Sláma (Słama) i Kristian Šrajber (Szrajber).
Nabyty majątek podzielono pomiędzy 54 rodziny kolonistów. Lasy, łąki i pastwiska były wspólną własnością całej społeczności. Wszyscy dbali także o utrzymanie dróg. Wytyczono działkę dla pastora, w tym na budowę plebanii. W 1825 roku uroczyście otwarto nowy kościół ewangelicko-reformowany. Już w 1873 r. założono urząd pocztowy, Kasa Oszczędności powstała w 1893 r., apteka w 1897, młyn w 1906, Ochotnicza Straż Ogniowa w 1909 roku. Uruchomiono nawet elektrownię!
Zelów - lata 30. XX wieku. Centrum miasteczka.
Zelów - kościół ewangelicko - reformowany z 1825 r. Fot. Filip Lipiński.
Zelów - rok 1937 - portret rodzinny Zelowiaków:
Eliszka i Mirosław Najmanowie, Elżbieta z mężem
Wondraczkowie i Wilhelm Najman z córką Blanką
oraz siedząca pośrodku na leżaku
córka Wondraczków - Ilona.
W wózeczku druga córka Willego i Ireny - Sławena.
Pamiętam, jak w licznych poobiednich gawędach dziadziuś Willi z ochotą opowiadał o swoim ukochanym Zelowie, gdzie spędził nie tylko dzieciństwo i wczesną młodość, ale też znalazł później, wraz z założoną przez siebie rodziną, schronienie przed wojenną zawieruchą. Irena i Wilhelm mieszkali tam wraz ze swymi córkami w latach 1940-1950, a i wcześniej wielokrotnie odwiedzali mieszkające w Zelowie rodziny siostry Elżbiety i kilku braci Wilhelma.
Po II wojnie światowej wszyscy (prócz Willego) członkowie rodziny Najmanów (mama-seniorka, dwie siostry i pięciu braci wraz ze swymi rodzinami) wyjechali z Zelowa do Czechosłowacji.
Odwiedzaliśmy ich kilkakrotnie, zarówno na Morawach - w Šumperku, jak też w Pradze, Karlovych Varach i Libercu. Nie udało się nam dojechać tylko do Brna, gdzie osiedlił się wraz ze swoją rodziną Bedřich - jeden z braci mego dziadka.
Dlaczego Wilhelm był jedynym przedstawicielem rodu Najmanów, który pozostał w Polsce? Stało się tak przede wszystkim dlatego, że ożenił się z Polką, która nie chciała wyjeżdżać do Czech, ponadto sam był przecież gruntownie wykształconym polskim nauczycielem, uczącym języka polskiego i historii Polski.
Babcia Irenka w młodości
Dziadek Willi jako młodzieniec
Często dopytywałam dziadka, skąd i w jakich okolicznościach przybyli do Polski jego przodkowie. Wyjaśnił mi, że chociaż emigracja religijna z Czech i Moraw trwała kilka stuleci i odbywała się falami – to jednak najbardziej spektakularnym wydarzeniem była klęska husytów w bitwie pod Białą Górą w listopadzie 1620 r.
Dowiedziałam się także, że ród Najmanów (pierwotnie: Naumonów) pochodził z Moraw. Należeli oni do tzw. radykalnych taborytów, żyjących według Pisma Świętego. Ta grupa wyznaniowa wywodziła się ze społeczności braci czeskich - kontynuatorów średniowiecznego ruchu husyckiego.
Jak często powtarzał Willi – czeska reformacja i późniejsza wielowiekowa peregrynacja braci czeskich zaczęła się od Jana Husa, uznanego potem przez Czechów za bohatera narodowego - jedną z najważniejszych postaci czeskiej historii.
Podczas naszej wizyty u rodziny w Pradze ujrzeliśmy imponującą, górującą nad Rynkiem Staromiejskim postać Jana Husa otoczoną wojownikami husyckimi, a także protestantami, zmuszonymi do emigracji 200 lat po Janie Husie. Kompozycję zamyka sylwetka młodej matki, symbolizującej odrodzenie narodowe. Zaprojektowany przez Ladislava Šalouna monument odsłonięto w 1915 roku – w 500 rocznicę męczeńskiej śmierci Jana Husa. Na pomniku umieszczono inskrypcję: Pravda vítězí (Prawda zwycięża), która widnieje także m.in. nad kazalnicą w kościele ewangelicko-reformowanym w Zelowie.
Inskrypcja Pravda vítězí w kościele ewangelicko-reformowanym w Zelowie.
Fot. Filip Lipiński
Jan z Husyńca (cz. Husinec) zwany Husem był czeskim filozofem, teologiem, kaznodzieją, spowiednikiem królewskim, profesorem i rektorem Uniwersytetu Praskiego, a przy tym reformatorem Kościoła i prekursorem protestantyzmu. Przyczynił się ponadto do kodyfikacji literackiego języka czeskiego. Żył w latach ~1370-1415.
Jego postać jest nierozerwalnie związana z religijno-politycznymi następstwami, jakie wywołał husytyzm – największy w średniowieczu ruch opozycyjny wobec kościoła - zainspirowany głoszonymi przez Husa ideami i jego męczeńską śmiercią na stosie za poglądy oraz odważną próbę zreformowania Kościoła katolickiego w centrum średniowiecznej Europy.
Pomnik Jana Husa – Staroměstské Náměstí, Praha. Fot. H. A. Kilichowski
W swej działalności reformatorskiej inspirował się myślą Johna Wycliffe’a(~1330-1384) – angielskiego prekursora ruchów reformacyjnych, od którego przejął wizję kościoła jako wspólnoty wybranych, zaznaczając, że przynależność do niej zawdzięczamy jedynie łasce Bożej, niezależnie od swoich uczynków. Natomiast nigdy nie przyjął radykalnych poglądów Wycliffe’a dotyczących Eucharystii (odrzucenie realnej obecności Chrystusa), ani też jego idei powszechnego kapłaństwa (zakwestionowanie hierarchii kościelnej).
Pomnik Jana Husa w Pradze z 1915 roku. Fot. H. A. Kilichowski.
Część pierwsza.
Beata Bigda,
Wrocław, 22 stycznia 2023 r.
OPOWIEŚĆ WILHELMA NAJMANA
(wybrany fragment - część I)
Stwierdzam uroczyście, że moje opowiadania nie będą fantazją, lecz rzeczywistym stwierdzeniem faktów z minionych lat i doświadczeń z codziennego życia Czechów, zamieszkałych w Zelowie i okolicach po roku 1802. Prawdopodobnie w żadnej miejscowości w Polsce nie panowały takie warunki współżycia między ludźmi. Cechą charakterystyczną wszystkich Czechów żyjących w Zelowie, Zelówku, Pożdżenicach, Ignacowie, Herbertowie była prawdomówność, uczciwość, braterstwo oraz wielkie przywiązanie do swego wyznania.
We wszystkich domach matki Czeszki uczyły dzieci od maleństwa, że nigdy nie należy kłamać, trzeba mówić tylko prawdę, gdyż prawda zwycięża. Wszyscy Czesi byli religijni, kościół i zgromadzenia religijne uważali za najważniejsze w ich skromnym życiu.
Zelów w późniejszym okresie był konglomeratem przedstawicieli różnych narodowości. Oprócz Czechów wyznania ewangelicko-reformowanego było dużo baptystów, Żydów – wyznania mojżeszowego, Polaków – wyznania rzymsko-katolickiego oraz nieliczne grono Rosjan wyznania prawosławnego.
Nigdy nie było waśni pomiędzy wyznawcami i nikt nie kwestionował tego, że czyjeś wyznanie jest gorsze lub lepsze.
W czasie uroczystych nabożeństw w okresie Świąt Bożego Narodzenia lub Nowego Roku młodzież przechodziła z jednej świątyni do drugiej. Najchętniej gromadziła się w kaplicy baptystów, gdzie nabożeństwa trwały zwykle dłużej, a orkiestra i wspaniały chór przyciągały młodzież, która brała też żywy udział w rozważaniach religijnych, często do późnych godzin wieczornych.
Wszyscy wierzyli, że Bóg jest jeden, a droga do nieba jest otwarta dla wszystkich, którzy uczciwie żyją i pracują dla dobra swojego, współbraci, a zatem dla całego narodu – Państwa.
W Zelowie wszyscy mówili po czesku, jedynie w urzędach i szkołach należało mówić po rosyjsku (przed I wojną światową), podczas I wojny św. po niemiecku, a po wyzwoleniu w roku 1918 – po polsku. (…)
Urodziłem się 15 lutego 1905 roku w Zelówku, powiatu łaskiego. Już następnego dnia zostałem ochrzczony w domu przez księdza Garczyńskiego, który był wówczas urzędnikiem stanu cywilnego oraz pastorem parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie.
W Zelówku mieszkali wówczas sami Czesi, emigranci z Moraw, którzy po bitwie pod Białą Górą w roku 1620 musieli uciekać z Czech wskutek prześladowań religijnych w Czechach i na Morawach. (...) Przodkowie moi osiedlili się najpierw w Taborze, a stamtąd przenieśli się do Zelówka i Zelowa w powiecie łaskim. Zelówek to wieś położona na północ od większego Zelowa. Miejscowości te były oddzielone potężnymi borami i lasami na przestrzeni około ośmiu kilometrów.
W zapisach metrykalnych nie odróżniano Zelówka od Zelowa, a w księgach parafialnych zapisywano po rosyjsku: urodzony i ochrzczony w Zelowie. Taką mam właśnie metrykę urodzenia.
W krótkim czasie po moim urodzeniu rodzice moi sprzedali gospodarstwo rolne wraz z domem bratu ojca Karolowi, a sami wraz z siedmiorgiem dzieci przenieśli się do Zelowa, gdzie kupili dom od pani Faflakowej, której mąż zginął w wojnie rosyjsko-japońskiej. Dom ten stoi w Zelowie do dnia dzisiejszego przy graniczkach, w pobliżu kościoła ewangelicko-reformowanego.
Słabo urodzajne ziemie zmusiły Czechów do rozwijania produkcji tkacko-chałupniczej, która w późniejszych latach stała się ich głównym źródłem utrzymania.
Mój ojciec, Paweł Najman, miał swój własny warsztat tkacki i całe życie zarabiał na liczną rodzinę swoim pięknym tkactwem. Pamiętam do tej pory tę izbę w Ich domu, w której stał dostojnie duży warsztat z osnowami biegających w tę i z powrotem szpul i powstającą koszulówkę (na męskie koszule), czy pościelówkę (na poszwy). Powstawały tu także dekoracyjne plusze, wykonywane z bawełnianej osnowy i wełnianego wątku.
Było na kogo pracować. Moi rodzice, Amalia i Paweł Najmanowie, mieli dziewięcioro dzieci o imionach: Karol, Józef, Bogumił, Amalia, Paweł, Elżbieta, Wilhelm, Bedřich i Mirek.
W roku 1920 rodzina Amalii i Pawła przeżyła szok rozpaczy po stracie syna Józefa, powołanego do wojska polskiego w 1919 roku. Miał przyjechać na urlop w okresie Świąt Bożego Narodzenia – zginął na froncie z rąk bolszewików. Miast żywego syna i brata przyszło zawiadomienie: „Józef Najman zginął na polu chwały. Pochowany został na cmentarzu wojskowym w Równem na Wołyniu (…).” Matka gorzko płakała. Cała rodzina pogrążona była w smutku przez długie miesiące. (…)
Zbór zelowski za czasów pastora Bohumila Radechowskiego szczególną troską otaczał szkolnictwo. Pastor sprowadził nawet z Czech do Zelowa nauczyciela Rudolfa Sveca, którego uczniem byłem i ja, i mój starszy o 2 lata brat Paweł. W szkole zelowskiej w tym czasie językiem wykładowym był język rosyjski. Uczono jednak także języków polskiego i czeskiego, aż do wybuchu I wojny światowej w 1914 roku. Wkrótce po zajęciu Zelowa przez Niemców zorganizowano znowu szkolnictwo, gdzie językiem wykładowym był język niemiecki, z konieczności oczywiście.
W domu rodzice wychowywali nas bogobojnie w duchu religijnym. Ojciec czytał dzieciom biblię, trudniejsze teksty tłumaczył i wyjaśniał. Prawie codziennie śpiewaliśmy pieśni z czeskiego kancjonału. Mieszkaliśmy nieopodal naszego kościoła ewangelicko-reformowanego – dumy wszystkich Zelowian. Starannie odliczaliśmy pamiętną datę od lipca 1825 roku, gdy kościół nasz uroczyście otwarto. (…)
W roku 1915 w dalszym ciągu uczęszczałem do szkoły. Miałem wówczas 10 lat. Nauczycielami moimi byli: Dedecjus, Niewieczerzałówna, J. Nemec, Madler, Bulińskaja, Machówna i dr Heine – lekarz i nauczyciel.W parafii kościoła ewangelicko-reformowanego była duża biblioteka, w której gromadzono mnóstwo książek w językach: czeskim, słowackim, polskim i rosyjskim. Z biblioteki tej korzystałem od najmłodszych lat (w tym czasie nauczyłem się też języka słowackiego).
Przeżyciem niezapomnianym dla mnie, 10-letniego chłopca, była budowa kopca z kamieni obok naszego kościoła na cześć Jana Husa w 1915 r. My, uczniowie, nie tylko zbieraliśmy i układaliśmy te kamienie, ale byliśmy świadkami wmurowania tablicy upamiętniającej 500-setną rocznicę Jego męczeńskiej śmierci. Zelów był konglomeratem różnych języków, wyznań i narodowości. Przeważało wyznanie ewangelicko-reformowane, a po czesku mówili wszyscy: Czesi, Żydzi, Niemcy i Polacy. Zelów był jakby jedną wielką rodziną, w której panowała zgoda i wzajemne zrozumienie. Nie było tam prymatu narodowości lub wyznania. Wszyscy byli przyjaciółmi.
Takiej zgody, przyjaźni i współpracy n i g d y i n i g d z i e więcej nie spotkałem.
Willi w wieku dojrzałym
Choć jestem obecnie bardzo starym człowiekiem i przeżyłem dwie wojny światowe – nieustannie kocham Zelów i chętnie wracam do wspomnień.
A ponadto myśl zaczerpnięta z Psalmu 78, 3-4; brzmi mi w uszach:
(…) Co słyszeliśmy i poznaliśmy, i co nam opowiadali ojcowie nasi tego nie zataimy przed synami ich, lecz opowiemy przyszłemu pokoleniu. (…)
W czasie ferii letnich młodzież organizowała prawie w każdą niedzielę lub święto piesze wyprawy na Patyki, gdzie znajdował się stary, drewniany młyn Niewieczerzała, a w pobliżu były urocze łąki pełne kaczeńców i stokrotek. W rzece Pilsi była woda czyściutka, a w niej żyło mnóstwo ryb wszelkiego rodzaju i dorodnych, smakowitych raków. Często wyruszaliśmy też do Bary, gdzie znajdował się olbrzymi staw i nieopodal młyn drewniany, a całe otoczenie było urocze i wspaniałe. Po stawie pełnym nenufarów i rzęsy wodnej pływaliśmy łódkami i kajakami. Nieraz jeszcze dalej wyruszaliśmy, aż do Barczaka w Sromutce, gdzie był trzeci młyn wodny, a wokoło rozciągały się łąki przepiękne i urodzajne pola. Podczas tych wycieczek bawiliśmy się w różne gry towarzyskie. Zabieraliśmy też gitary, skrzypce, mandoliny i przy akompaniamencie tych instrumentów śpiewaliśmy przeróżne pieśni, po czesku i po polsku. Dwóch Barczaków z młyna ożeniło się z córkami Szprynglów, Czeszkami, właścicielkami fabryki tkackiej (vis à vis domu mojej siostry Elżbiety Wondraczkowej). Fabryka ta znajdowała się za kamienicą tychże Szprynglów od strony południowej. W tej fabryce rozpoczynał pracę mój starszy brat Józef. Często zabierał mnie do fabryki i pokazywał mi, jak pracują warsztaty mechaniczne. Pamiętam, że podkreślał, iż obsługiwał aż dwa warsztaty. (...)
Wilhelm Najman,
wybrane fragmenty wspomnień, spisanych w Łodzi, w latach 70. i 80. XX wieku.
Obdarzony pasją organizowania życia szkolnego w powojennej Polsce, dbający zawsze o zgodną i twórczą współpracę wśród osób, którymi zarządzał jako kierownik szkoły i inspektor Wydziału Oświaty, był także troskliwym opiekunem swych podopiecznych - do których należeli nie tylko uczniowie, ale także członkowie jego rodziny.
Znamienne, że po odejściu z tego świata mego kochanego dziadka cała rodzina emocjonalnie ucichła, zszarzała, każdy z nas zajął się w skupieniu swoim życiem i dawna atmosfera ciepłej wspólnoty częściowo zanikła - aż do momentu, kiedy sparaliżowana po wylewie 93-letnia babcia Irenka wymagała stałej opieki. Wówczas wszystkie córki z oddaniem zaopiekowały się swoją ukochaną mamą i razem walczyły dzielnie o jej komfort i zdrowie w ostatnich latach życia.
Jednota braci czeskich poprzez wieki (od XVI aż po wiek XVIII) doświadczała wielokrotnie prześladowań religijnych, co powodowało kolejne fale emigracji. Przodkowie mego dziadka pochodzili z trzeciej emigracji.
Po przegranej przez Austrię Habsburgów I wojnie śląskiej w czerwcu 1742 roku – Śląsk przyłączono do zwycięskich Prus. Maria Teresa Habsburg i Fryderyk II Wielki zawarli pokój, podpisując we Wrocławiu traktat prusko-austriacki, na mocy którego Prusy otrzymały prawie cały Śląsk wraz z hrabstwem kłodzkim.
Otwarła się w ten sposób możliwość emigracji na teren tej prowincji czeskich uchodźców religijnych, tym bardziej, że Fryderyk II Wielki (podobnie jak jego poprzednik), życzliwie traktowali czeskich przybyszów, ceniąc ich pracowitość i rozliczne umiejętności.
Uchodźcy osiedlili się m.in. w śląskiej miejscowości Münsterberg (Ziębice), a w połowie XVIII w. założyli na Śląsku nowe czeskie kolonie: Husinec (Gęsiniec), Friedrichův Tabor (Wielki Tabor), Friedrichův Hradec (Grodziec) i Čermin (Czermin).
Emigracja na teren Śląska trwała do lat 70. XVIII w.
W okresie 1742 – 1780 na Śląsk przybyło ok. 12 tysięcy czeskich ewangelików. Stąd peregrynowali dalej – przeważnie do Brandenburgii, ale też w inne rejony, m.in. do Zelowa.
Zelów to niezwykłe miasto. Powstało bowiem dzięki osiedleńczej inicjatywie społeczności potomków braci czeskich na początku XIX w.
Właśnie we wspomnianej wyżej wsi Czermin w listopadzie 1802 roku podpisano umowę ustalającą warunki zakupu wsi Zelów od ziemianina Józefa Świdzińskiego. Transakcję umożliwił i pomagał przeprowadzić pośrednik – szlachcic – Aleksander de Korwin Petrozelin. W rezultacie – w grudniu 1802 roku akt kupna uwierzytelniono w sądzie w Łasku. Nabywców reprezentowali: Martin Bureš (Buresz), Jan Jelínek z Czermina, Matěj Jelínek, Martin Kořinek (Korzynek), Václaw Kulhánek, Jan Matys, Matěj Matys, Jiřík Naumon (Najman), Jan Poláček (Polaczek), sołtys z Czermina Jan Pospišil (Pospiszył), Václaw Pytliček (Pytliczek) oraz Jan Sláma (Słama) i Kristian Šrajber (Szrajber).
Nabyty majątek podzielono pomiędzy 54 rodziny kolonistów. Lasy, łąki i pastwiska były wspólną własnością całej społeczności. Wszyscy dbali także o utrzymanie dróg. Wytyczono działkę dla pastora, w tym na budowę plebanii. W 1825 roku uroczyście otwarto nowy kościół ewangelicko-reformowany. Już w 1873 r. założono urząd pocztowy, Kasa Oszczędności powstała w 1893 r., apteka w 1897, młyn w 1906, Ochotnicza Straż Ogniowa w 1909 roku. Uruchomiono nawet elektrownię!
 |
| Zelów - lata 30. XX wieku. Centrum miasteczka. |
 |
| Zelów - kościół ewangelicko - reformowany z 1825 r. Fot. Filip Lipiński. |
 |
| Zelów - rok 1937 - portret rodzinny Zelowiaków: Eliszka i Mirosław Najmanowie, Elżbieta z mężem Wondraczkowie i Wilhelm Najman z córką Blanką oraz siedząca pośrodku na leżaku córka Wondraczków - Ilona. W wózeczku druga córka Willego i Ireny - Sławena. |
Pamiętam, jak w licznych poobiednich gawędach dziadziuś Willi z ochotą opowiadał o swoim ukochanym Zelowie, gdzie spędził nie tylko dzieciństwo i wczesną młodość, ale też znalazł później, wraz z założoną przez siebie rodziną, schronienie przed wojenną zawieruchą. Irena i Wilhelm mieszkali tam wraz ze swymi córkami w latach 1940-1950, a i wcześniej wielokrotnie odwiedzali mieszkające w Zelowie rodziny siostry Elżbiety i kilku braci Wilhelma.
Po II wojnie światowej wszyscy (prócz Willego) członkowie rodziny Najmanów (mama-seniorka, dwie siostry i pięciu braci wraz ze swymi rodzinami) wyjechali z Zelowa do Czechosłowacji.
Odwiedzaliśmy ich kilkakrotnie, zarówno na Morawach - w Šumperku, jak też w Pradze, Karlovych Varach i Libercu. Nie udało się nam dojechać tylko do Brna, gdzie osiedlił się wraz ze swoją rodziną Bedřich - jeden z braci mego dziadka.
Dlaczego Wilhelm był jedynym przedstawicielem rodu Najmanów, który pozostał w Polsce? Stało się tak przede wszystkim dlatego, że ożenił się z Polką, która nie chciała wyjeżdżać do Czech, ponadto sam był przecież gruntownie wykształconym polskim nauczycielem, uczącym języka polskiego i historii Polski.
 |
| Babcia Irenka w młodości |
 |
| Dziadek Willi jako młodzieniec |
Często dopytywałam dziadka, skąd i w jakich okolicznościach przybyli do Polski jego przodkowie. Wyjaśnił mi, że chociaż emigracja religijna z Czech i Moraw trwała kilka stuleci i odbywała się falami – to jednak najbardziej spektakularnym wydarzeniem była klęska husytów w bitwie pod Białą Górą w listopadzie 1620 r.
Dowiedziałam się także, że ród Najmanów (pierwotnie: Naumonów) pochodził z Moraw. Należeli oni do tzw. radykalnych taborytów, żyjących według Pisma Świętego. Ta grupa wyznaniowa wywodziła się ze społeczności braci czeskich - kontynuatorów średniowiecznego ruchu husyckiego.
Jak często powtarzał Willi – czeska reformacja i późniejsza wielowiekowa peregrynacja braci czeskich zaczęła się od Jana Husa, uznanego potem przez Czechów za bohatera narodowego - jedną z najważniejszych postaci czeskiej historii.
Podczas naszej wizyty u rodziny w Pradze ujrzeliśmy imponującą, górującą nad Rynkiem Staromiejskim postać Jana Husa otoczoną wojownikami husyckimi, a także protestantami, zmuszonymi do emigracji 200 lat po Janie Husie. Kompozycję zamyka sylwetka młodej matki, symbolizującej odrodzenie narodowe. Zaprojektowany przez Ladislava Šalouna monument odsłonięto w 1915 roku – w 500 rocznicę męczeńskiej śmierci Jana Husa. Na pomniku umieszczono inskrypcję: Pravda vítězí (Prawda zwycięża), która widnieje także m.in. nad kazalnicą w kościele ewangelicko-reformowanym w Zelowie.
 |
| Inskrypcja Pravda vítězí w kościele ewangelicko-reformowanym w Zelowie. Fot. Filip Lipiński |
Jan z Husyńca (cz. Husinec) zwany Husem był czeskim filozofem, teologiem, kaznodzieją, spowiednikiem królewskim, profesorem i rektorem Uniwersytetu Praskiego, a przy tym reformatorem Kościoła i prekursorem protestantyzmu. Przyczynił się ponadto do kodyfikacji literackiego języka czeskiego. Żył w latach ~1370-1415.
Jego postać jest nierozerwalnie związana z religijno-politycznymi następstwami, jakie wywołał husytyzm – największy w średniowieczu ruch opozycyjny wobec kościoła - zainspirowany głoszonymi przez Husa ideami i jego męczeńską śmiercią na stosie za poglądy oraz odważną próbę zreformowania Kościoła katolickiego w centrum średniowiecznej Europy.
 |
| Pomnik Jana Husa – Staroměstské Náměstí, Praha. Fot. H. A. Kilichowski |
W swej działalności reformatorskiej inspirował się myślą Johna Wycliffe’a(~1330-1384) – angielskiego prekursora ruchów reformacyjnych, od którego przejął wizję kościoła jako wspólnoty wybranych, zaznaczając, że przynależność do niej zawdzięczamy jedynie łasce Bożej, niezależnie od swoich uczynków. Natomiast nigdy nie przyjął radykalnych poglądów Wycliffe’a dotyczących Eucharystii (odrzucenie realnej obecności Chrystusa), ani też jego idei powszechnego kapłaństwa (zakwestionowanie hierarchii kościelnej).
 |
| Pomnik Jana Husa w Pradze z 1915 roku. Fot. H. A. Kilichowski. |
Część pierwsza.
Beata Bigda,
Wrocław, 22 stycznia 2023 r.
(wybrany fragment - część I)
Stwierdzam uroczyście, że moje opowiadania nie będą fantazją, lecz rzeczywistym stwierdzeniem faktów z minionych lat i doświadczeń z codziennego życia Czechów, zamieszkałych w Zelowie i okolicach po roku 1802. Prawdopodobnie w żadnej miejscowości w Polsce nie panowały takie warunki współżycia między ludźmi. Cechą charakterystyczną wszystkich Czechów żyjących w Zelowie, Zelówku, Pożdżenicach, Ignacowie, Herbertowie była prawdomówność, uczciwość, braterstwo oraz wielkie przywiązanie do swego wyznania.
We wszystkich domach matki Czeszki uczyły dzieci od maleństwa, że nigdy nie należy kłamać, trzeba mówić tylko prawdę, gdyż prawda zwycięża. Wszyscy Czesi byli religijni, kościół i zgromadzenia religijne uważali za najważniejsze w ich skromnym życiu.
Zelów w późniejszym okresie był konglomeratem przedstawicieli różnych narodowości. Oprócz Czechów wyznania ewangelicko-reformowanego było dużo baptystów, Żydów – wyznania mojżeszowego, Polaków – wyznania rzymsko-katolickiego oraz nieliczne grono Rosjan wyznania prawosławnego.
Nigdy nie było waśni pomiędzy wyznawcami i nikt nie kwestionował tego, że czyjeś wyznanie jest gorsze lub lepsze.
W czasie uroczystych nabożeństw w okresie Świąt Bożego Narodzenia lub Nowego Roku młodzież przechodziła z jednej świątyni do drugiej. Najchętniej gromadziła się w kaplicy baptystów, gdzie nabożeństwa trwały zwykle dłużej, a orkiestra i wspaniały chór przyciągały młodzież, która brała też żywy udział w rozważaniach religijnych, często do późnych godzin wieczornych.
Wszyscy wierzyli, że Bóg jest jeden, a droga do nieba jest otwarta dla wszystkich, którzy uczciwie żyją i pracują dla dobra swojego, współbraci, a zatem dla całego narodu – Państwa.
W Zelowie wszyscy mówili po czesku, jedynie w urzędach i szkołach należało mówić po rosyjsku (przed I wojną światową), podczas I wojny św. po niemiecku, a po wyzwoleniu w roku 1918 – po polsku. (…)
W Zelówku mieszkali wówczas sami Czesi, emigranci z Moraw, którzy po bitwie pod Białą Górą w roku 1620 musieli uciekać z Czech wskutek prześladowań religijnych w Czechach i na Morawach. (...) Przodkowie moi osiedlili się najpierw w Taborze, a stamtąd przenieśli się do Zelówka i Zelowa w powiecie łaskim. Zelówek to wieś położona na północ od większego Zelowa. Miejscowości te były oddzielone potężnymi borami i lasami na przestrzeni około ośmiu kilometrów.
W zapisach metrykalnych nie odróżniano Zelówka od Zelowa, a w księgach parafialnych zapisywano po rosyjsku: urodzony i ochrzczony w Zelowie. Taką mam właśnie metrykę urodzenia.
W krótkim czasie po moim urodzeniu rodzice moi sprzedali gospodarstwo rolne wraz z domem bratu ojca Karolowi, a sami wraz z siedmiorgiem dzieci przenieśli się do Zelowa, gdzie kupili dom od pani Faflakowej, której mąż zginął w wojnie rosyjsko-japońskiej. Dom ten stoi w Zelowie do dnia dzisiejszego przy graniczkach, w pobliżu kościoła ewangelicko-reformowanego.
Mój ojciec, Paweł Najman, miał swój własny warsztat tkacki i całe życie zarabiał na liczną rodzinę swoim pięknym tkactwem. Pamiętam do tej pory tę izbę w Ich domu, w której stał dostojnie duży warsztat z osnowami biegających w tę i z powrotem szpul i powstającą koszulówkę (na męskie koszule), czy pościelówkę (na poszwy). Powstawały tu także dekoracyjne plusze, wykonywane z bawełnianej osnowy i wełnianego wątku.
Takiej zgody, przyjaźni i współpracy n i g d y i n i g d z i e więcej nie spotkałem.
 |
| Willi w wieku dojrzałym |
A ponadto myśl zaczerpnięta z Psalmu 78, 3-4; brzmi mi w uszach:
wybrane fragmenty wspomnień, spisanych w Łodzi, w latach 70. i 80. XX wieku.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz