Metamorfoza Wrocławia, zapoczątkowana w XIX stuleciu, umożliwiła późniejszy rozwój miasta, stworzenie nowych ulic, placów, parków, osiedli.
Dzięki niej – z drugiego miasta Prus stał się trzecim – po Berlinie i Hamburgu – miastem Cesarstwa Niemieckiego, by zostać później znaczącym ośrodkiem handlowym Europy Środkowowschodniej, godnym miana stolicy Śląska.
 |
Herb cesarski Wrocławia 1530 - 1938 Żródło: Wikipedia, hasło: Herb Wrocławia |
Początek wieku dziewiętnastego był przełomowym momentem dla przestrzennego rozwoju Wrocławia. Podjęto wówczas decyzję o likwidacji fortyfikacji. Wcześniejsze zamknięcie grodu w okowach średniowiecznych murów powodowało nie tylko przeludnienie i złe warunki sanitarne, ale także ciasnotę gęstej zabudowy, pozbawionej zieleni i wolnych przestrzeni, które umożliwiałyby przewietrzanie tkanki miejskiej.
Wprawdzie kilkadziesiąt lat wcześniej, w 1749 r., po uderzeniu pioruna, które spowodowało eksplozję prochowni – Friedrich II począł nie tylko naprawiać ale też powiększać fortyfikacje. Na uzyskanych w ten sposób terenach ulokowano garnizon, potem – obok gmachu dowództwa – cukrownię i wiele budynków przemysłowych, a nawet mieszkalnych. W latach 1768-83 na północ od Ostrowa Tumskiego powstał system fortyfikacji, oparty na odnogach Odry. Jednak po kilkudziesięciu latach miasto i tak przelało się przez nowe umocnienia – które straciły w ten sposób swoje militarne znaczenie.
Na początku XIX w. pruski Bresslau nie cieszył się dobrą opinią. Mówiono i pisano o nim niepochlebnie: „stara, brudna, ciasna i ponura twierdza, pełna przykrych zapachów”. Johann Wolfgang Goethe, odwiedzając Bresslau jesienią 1790 r. stwierdził, iż jest to miasto, od którego chciałby być „wybawiony”. Jednak przyszły amerykański prezydent John Quincy Adams, po przejeździe przez Bresslau w 1804 r. skonstatował, że mimo wcześniejszych ostrzeżeń – miasto to „ma dość ciekawostek, by przyjemnie spędzić tych kilka dni, które mu poświęciliśmy”.
Na rozkaz Napoleona Bresslau pozbawiono fortyfikacji. Mury miejskie miały być rozebrane, a fosy zasypane, bramy miejskie jednak pozostawiono. Prace trwały kilkadziesiąt lat. Po wycofaniu się Francuzów, również król Prus zaproponował, by umocnienia zamienić w promenady. Miasto odetchnęło, uzyskując przestrzeń życiową poza średniowiecznymi murami.
Johann Friedrich Knorr - miejski radca budowlany (pełniący swoje funkcje w latach 1809-21) przygotował projekt przeobrażenia fortyfikacji w promenady i czuwał nad jego realizacją. Jako pierwszy we Wrocławiu stworzył wizję spójnego systemu terenów spacerowych, dostępnych dla wszystkich mieszkańców miasta. Na ten system złożyły się promenady wzdłuż fosy i Odry, lasek przy obecnej ul.Pomorskiej, zieleńce na Kępie Mieszczańskiej, zadrzewiony plac Katedralny i spacerowy deptak przy obecnej ul.Szczytnickiej. W czasie sprawowania swojego urzędu, Knorr zrealizował dwa z planowanych założeń parkowych. Na podstawie jego projektu poddano regulacji dawną zewnętrzną fosę miejską, przekształcając ją w ciąg podłużnych stawów, a po jej wewnętrznej stronie utworzono spacerowe aleje, obsadzone rzędami drzew. Monotonię tego układu urozmaicały zachowane dwa dawne bastiony: Sakwowy i Ceglany, przeistoczone w widokowe wzgórza. Z usytuowanych tam punktów widokowych podziwiać można było ogrody na przedmieściach (po zewnętrznej stronie Podwala), a w oddali – malowniczy krajobraz otoczenia Ślęzy.
W połowie XIX w. Bresslau mógł być dumny ze swojej metamorfozy. W artykule „Nowa postać miasta”, zamieszczonym w periodyku „Przyjaciel Ludu” w 1836 r., pisano:
„Mało już nawet jest śladów, że Wrocław niegdyś mocną był twierdzą. Groźne wały zamienione na zielone ogrody i wesołe promenady, bujnymi obsadzone drzewami. Wszędzie teraz przestronniej, jaśniej, weselej.(…)Trzy bastiony zamiast dział śmiercionośnych dźwigają zielonych drzew wierzchołki i kwiatów rozlicznych wieńce.”
W 1840 r. populacja miasta wzrosła o dwie trzecie w porównaniu do roku 1800. W dalszych latach rozwój przedmieść następował lawinowo, o czym pisano w 1865 r. w krakowskim „Tygodniku Ilustrowanym”: „Pociąg do budowania z każdym rokiem widocznie tu rośnie. Nie ma już miejsca w mieście samym, szukają go więc za rogatkami, gdzie nie pojedyncze domy, ale całe ulice jak grzyby wystrzelają z ziemi. W wielkim łuku obejmują stary gród, w założeniu swym tyle z Krakowem podobieństwa mający - przedmieścia, z których każde odrębną oznacza się cechą. Świdnickie uważają za siedzibę dostatku i zamożności, na Mikołajskim zaś i innych, rozciągających się ponad brzegami Odry, rozgościł się przemysł fabryczny.”
Rozrastający się Bresslau wchłaniał okalające go wioski. Po przyłączeniu w 1868 r. gmin Gabitz, Neudorf, Hofchen, Lehmgruben, Huben, Fischerau i Alt-Scheitnig jego populacja wzrosła o 14 tysięcy. W 1871 r. miasto liczyło już 200 tysięcy mieszkańców.
Rozwój Breslau w Cesarstwie Niemieckim (1871-1918)
Eksplozja demograficzna w latach 1871-1914 spowodowała zwiększenie populacji Breslau o 150 procent. Organizm miejski wchłonął kolejne wioski: Kleinburg (Dworek) i Popelwitz (Popowice) w 1896 r.; Herdain (Gaj), Durrgoy (Tarnogaj) i Morgenau (Rakowiec) w 1904 r.; Grabschen (Grabiszyn) w 1911 r. Uregulowanie rzeki na terenie niegdyś bagnistej doliny Leerbeutel (Zalesie) w 1901 r. i Karlowitz (Karlowice) w 1904 r.– umożliwiło utworzenie na tych obszarach nowoczesnych zielonych przedmieść.
Żywiołowa ekspansja miasta wymusiła wkrótce wzniesienie 16 nowych mostów. Na przełomie XIX i XX wieku rozwinęła się też sieć tramwajowa, łączność telefoniczna i telegraficzna. Powtarzające się powodzie były przyczyną powstania w latach 1912-17 kanału odciążającego (Flutkanal), który rozpoczynał się w Bartheln (Bartoszowicach), a kończył przy moście Hindenburga, wpadając do Alte Oder. W efekcie osiedla: Scheitnig (Szczytniki), Wilhelmsruh (Zacisze), Gruneiche (Dąbie) i Bischofswalde (Biskupin) zamienione zostały w sztuczną wyspę. W 1864 otwarto pierwszą gazownię miejską, potem udoskonalono system, tworząc sieć gazowni, która zaspokajała potrzeby miasta w 85 procentach. Podobny rozwój nastąpił w dziedzinie elektryczności.
Ponadto, na początku XX w., Breslau zdobył reputację ośrodka architektury modernistycznej. Dwóch kolejnych dyrektorów Miejskiego Wydziału Architektury przyczyniło się do wdrożenia wielu awangardowych projektów. Richard Pluddemann działał w latach 1885-1908, a jego następca – Max Berg swój urząd piastował w latach 1908-1925.
Żywiołowa ekspansja miasta wymusiła wkrótce wzniesienie 16 nowych mostów. Na przełomie XIX i XX wieku rozwinęła się też sieć tramwajowa, łączność telefoniczna i telegraficzna. Powtarzające się powodzie były przyczyną powstania w latach 1912-17 kanału odciążającego (Flutkanal), który rozpoczynał się w Bartheln (Bartoszowicach), a kończył przy moście Hindenburga, wpadając do Alte Oder. W efekcie osiedla: Scheitnig (Szczytniki), Wilhelmsruh (Zacisze), Gruneiche (Dąbie) i Bischofswalde (Biskupin) zamienione zostały w sztuczną wyspę. W 1864 otwarto pierwszą gazownię miejską, potem udoskonalono system, tworząc sieć gazowni, która zaspokajała potrzeby miasta w 85 procentach. Podobny rozwój nastąpił w dziedzinie elektryczności.
Ponadto, na początku XX w., Breslau zdobył reputację ośrodka architektury modernistycznej. Dwóch kolejnych dyrektorów Miejskiego Wydziału Architektury przyczyniło się do wdrożenia wielu awangardowych projektów. Richard Pluddemann działał w latach 1885-1908, a jego następca – Max Berg swój urząd piastował w latach 1908-1925.
Pierwszy – był autorem (wspólnie z F.A.Kusterem) wspaniałej Rittermarkthalle (Hali Targowej) z 1908 r., a drugi – twórcą słynnej Jahrhunderthalle (Hali Stulecia) z 1913 r. Obie konstrukcje charakteryzowały się nowatorskimi zastosowaniami pracującego betonu – tyle, że w przypadku Hali Targowej były to betonowe łuki konstrukcji przekrycia budynku, natomiast Hala Stulecia została wzniesiona w całości z pracującego betonu, a jej olbrzymia kopuła (o średnicy 67 m) jest większa od sławnej kopuły rozpiętej nad Bazyliką św.Piotra.
Tuż przed rozpoczęciem pierwszej wojny światowej Breslau był miastem na ówczesne czasy wspaniałym: pełnym zieleni, rozległych widoków, monumentalnych gmachów – ale też uroczych historycznych zakątków i nowoczesnych przedmieść. Harmonia pomiędzy architekturą poprzednich stuleci, a nowymi obiektami oraz różnorodność tkanki miejskiej stanowiły o atrakcyjności miasta stu wież. Nic dziwnego więc, że w tym okresie Breslau był połączony kolejowo ze wszystkimi regionami Niemiec i Europy.
Niestety - w czasie pierwszej wojny światowej i po niej nastał okres poważnych politycznych i gospodarczych niepokojów i zawirowań.
Przed drugą wojną światową (1918-1939)
Stabilizacja polityczna w połowie lat dwudziestych przyczyniła się do znacznej poprawy warunków społeczno-gospodarczych, jednak Breslau zajmował ciągle jedno z ostatnich miejsc w niemieckich statystykach, ukazujących porównawczo poziom bezrobocia, dochód na głowę mieszkańca, poziom opieki zdrowotnej, zasoby mieszkaniowe.
W 1925 r. na przykład – ponad dwie trzecie rodzin dysponowało zaledwie dwoma izbami, a cztery lata później co szósty mieszkaniec był bezrobotny. W reakcji na światowy kryzys gospodarczy (1929) miasto przeszło na stronę nazizmu.
Po roku 1932 sytuacja ekonomiczna stopniowo zaczęła się poprawiać. Budowie autostrady miasto zawdzięczało swój powrót do roli ośrodka handlowego Europy Środkowowschodniej. W 1935 r. otwarto Targi Południe-Wschód (Sud-Ost Messe), przemianowane dwa lata później na Breslauer Messe.
W 1925 r. na przykład – ponad dwie trzecie rodzin dysponowało zaledwie dwoma izbami, a cztery lata później co szósty mieszkaniec był bezrobotny. W reakcji na światowy kryzys gospodarczy (1929) miasto przeszło na stronę nazizmu.
Po roku 1932 sytuacja ekonomiczna stopniowo zaczęła się poprawiać. Budowie autostrady miasto zawdzięczało swój powrót do roli ośrodka handlowego Europy Środkowowschodniej. W 1935 r. otwarto Targi Południe-Wschód (Sud-Ost Messe), przemianowane dwa lata później na Breslauer Messe.
Na początku XX w. poprawa warunków życia i stanu zasobów mieszkaniowych stały się głównymi wyzwaniami w Breslau. Dlatego też w 1921 roku rozpisano architektoniczny konkurs na plan rozwoju miasta w dwóch kategoriach: osiedli bloków mieszkaniowych i nowych przedmieść mieszkalnych.
O rezultatach tego konkursu, pierwszym planie generalnym Wrocławia z 1924 roku i dalszym rozwoju przedmieść Breslau opowiem w następnym numerze „Słowa wrocławian”.
O rezultatach tego konkursu, pierwszym planie generalnym Wrocławia z 1924 roku i dalszym rozwoju przedmieść Breslau opowiem w następnym numerze „Słowa wrocławian”.
Beata Bigda
Wrocław, październik 2012 r.
Podczas pracy nad artykułem korzystałam z pozycji autorstwa Normana Davies'a i Rogera Moorhouse'a "Mikrokosmos. Portret miasta środkowoeuropejskiego. Vratislavia. Breslau. Wrocław."
/Wydawcy: Wydawnictwo ZNAK oraz Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Fundacja, Kraków, 2002/
oraz z pracy zbiorowej Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej pod redakcją prof. Jerzego Rozpędowskiego „Architektura Wrocławia. Tom 2. Urbanistyka do roku 1945”
/Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 1995/
Explicationis /cz.II/ do dwóch cykli artykułów o Wrocławiu: "Osiedla Wrocławia" i "Wrocławskie budynki", które ukazały się na łamach miesięcznika "Słowo Wrocławian" oraz na jego stronie, począwszy od lipca 2012 r.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz