Muzyka w architekturze (3)

Koncerty u Bożej Opatrzności

W poprzednim odcinku cyklu „Muzyka w architekturze” (Robb+Maggazin 11/2016, s.18-21) przedstawiłam wprawdzie ewangelicki kościółek świętego Krzysztofa we Wrocławiu i odbywające się w nim koncerty z interesującym historycznym tłem – jednak w jubileuszowym Roku 500 lat Reformacji
nie mogłabym pominąć obiektu, który nie dość, że znajduje się w centrum Wrocławia, piastującego miano jednej z 36 europejskich stolic Reformacji, to jeszcze jako kościół ewangelicki służył najpierw ewangelikom reformowanym, by po II wojnie światowej stać się główną świątynią Wrocławia dla wyznawców Konfesji Augsburskiej.

Kościół pw. Opatrzności Bożej we Wrocławiu

Kościół ewangelicko-augsburski pw. Opatrzności Bożej położony przy ulicy Kazimierza Wielkiego w Dzielnicy Czterech Wyznań zajmuje pozycję wyjątkową wśród dawnych protestanckich świątyń Wrocławia – nie tylko z powodu swojej historii, ale również ze względu na odmienną formę architektoniczną. 

Wnętrze kościoła ewangelicko-augsburskiego pw. Opatrzności Bożej we Wrocławiu - Święto Muzyków 2014 roku

Warto go odwiedzić także dlatego, że obecnie odbywają się w nim liczne wydarzenia muzyczne, m. in.:

- koncerty instrumentalne, organowe i kameralne z cyklu „Adwent u Bożej Opatrzności”; 

- w dniu Święta Reformacji, podczas uroczystych Nieszporów Reformacyjnych prezentowana bywa najczęściej muzyka dawna; 

- co roku także, podczas „Ekumenicznego Kolędowania w Dzielnicy Czterech Wyznań w Święto Epifanii” zapraszane chóry wykonują przy akompaniamencie organów tradycyjne pieśni bożonarodzeniowe kilku wyznań chrześcijańskich, z aktywnym udziałem zgromadzonych w kościele wyznawców różnych konfesji.

Przy organach podczas Święta Muzyków 2014 roku

Od kilku lat organizowane są też tutaj koncerty „Święta Muzyków”, podczas corocznych Ekumenicznych Nabożeństw Słowa Bożego, z imponującą obsadą chóralną i instrumentalną. 

Inauguracja Międzynarodowego Festiwalu "Wieczory Organowe u Bożej Opatrzności" w 2016 roku
Biskup Waldemar Pytel i dr Dawid Ślusarczyk

Coroczny cykl koncertowy, zajmujący ważną pozycję w letniej ofercie kulturalnej Wrocławia i cieszący się niesłabnącym zainteresowaniem melomanów tworzą recitale najwyższej klasy artystów, odbywające się tutaj w lipcowe i sierpniowe niedziele, w ramach Międzynarodowego Festiwalu „Wieczory Organowe u Bożej Opatrzności”.

Prospekt organowy z bliska

Zanim jednak skupimy uwagę na festiwalu muzyki organowej – proponuję podróż w czasie do wieku osiemnastego, kiedy Prusy przejęły panowanie nad Śląskiem i jego stolicą. 

Król Prus Fryderyk II, po zaborze Śląska przez Prusy w latach 1740-1742, obrał na swoją siedzibę w ówczesnym Bresslau barokowy pałac Peina-Spätgena, który zakupił i zaadaptował na pałac królewski. W drugiej połowie XVIII w. rozpoczął dobudowę nowego, rokokowego skrzydła południowego, mieszczącego reprezentacyjne wnętrza. Urządził też ogród w stylu francuskim, z rzeźbami, przylegający do placu ćwiczeń i parad (obecnie Plac Wolności).
Prestiż tej części miasta został dodatkowo podkreślony przez budowę kościoła ewangelicko-reformowanego, który powstał w latach 1746-1750 w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu królewskiego, właśnie z woli króla Fryderyka II, zwanego Wielkim.

Latem 1742 roku Fryderyk II podarował wrocławskiej gminie kalwińskiej budynek Generalnego Urzędu Podatkowego wraz z koncesją na publiczne odprawianie nabożeństw. Był to doniosły moment dla społeczności ewangelików reformowanych, którzy wcześniej musieli korzystać z kaplicy urządzonej w prywatnym mieszkaniu, mimo, że tradycje protestanckie w mieście panowały od dawna. Luteranie odprawiali tutaj przecież swoje nabożeństwa począwszy od 1523 roku, kiedy to dr Johann Hess wygłosił w kościele św. Marii Magdaleny pierwsze kazanie w duchu luterańskim.

Kalwiniści z zapałem przystąpili do wznoszenia swojego kościoła w 1746 r., po zorganizowaniu zbiórki pieniężnej wśród współwyznawców i częściowym wyburzeniu istniejącego budynku. W maju 1747 r. położono kamień węgielny. Kiedy obiekt był już niemal gotowy, podczas pamiętnej czerwcowej nocy 1749 r. rozszalała się nad miastem gigantyczna burza. Jeden z piorunów uderzył w Wieżę Prochową położoną nieopodal, przy Wallstrasse (obecnie ul. Pawła Włodkowica). Pełniła ona od wielu lat funkcję magazynu wojskowego. W feralnym dniu w jej piwnicach znajdowało się podobno ponad dwieście beczek prochu strzelniczego. Potężna eksplozja całkowicie zniszczyła wieżę i 43 domostwa, a kościół św. Antoniego, przyległy klasztor oraz nowo-budowany kościół ewangelicko-reformowany wraz z 52 budynkami mieszkalnymi uległy poważnym uszkodzeniom. Niemal 1000 dachów zostało zerwanych. W wyniku jednej z największych katastrof w dziejach miasta śmierć poniosło ok.100 osób, a 600 zostało rannych.

Po ponownej zbiórce funduszy przerwane prace budowlane podjęto pod kierunkiem Jonasa Friedricha Arnolda. Wrocławski mistrz budowlany Ernst Gottlieb Klackbrenner był wykonawcą detalu architektonicznego. We wrześniu 1750 r. kościół konsekrowano. Królewskiego budowniczego i architekta, Holendra Jana Boumana (niem. Johann Boumann)* uważa się za autora projektu świątyni.

Wnętrze kościoła pw. Opatrzności Bożej - widok od strony wejścia głównego

Architektura kościoła ewangelicko-reformowanego stanowiła swoisty przełom na tle starszych protestanckich świątyń Wrocławia – okazałych gotyckich budowli St. Elisabeth-Kirche (kościół św. Elżbiety), czy St. Maria-Magdalena-Kirche (kościół św. Marii Magdaleny), które zachowały charakter bryły zgodny z katolicką tradycją.

Elewacja frontowa

Stylistycznie budynek kościoła łączy cechy późnego śląskiego baroku, fryderycjańskiego rokoka i wczesnego klasycyzmu w wydaniu berlińskim.

Kościół nie jest orientowany. Założony został na planie prostokąta, wymurowany i otynkowany, przekryty dachem mansardowym. Czworoboczna wieża, zwieńczona namiotowym hełmem z blachy miedzianej, częściowo wtapia się w północną, frontową fasadę.
Do wnętrza prowadzą rokokowe drzwi, umieszczone w piaskowcowym portalu w parterze wieży. Elewacja frontowa jest w przyziemiu boniowana, wyżej zdwojone pilastry kompozytowe podpierają optycznie gzyms wieńczący. Wieża powtarza ten schemat: naroża są ścięte, boniowane, wyżej objęte pilastrami, niosącymi konsolkowy gzyms koronujący.

Elewacja frontowa - wieża

Elewacja boczna

Otwory okienne fasady, wieży i elewacji bocznych w partii przyziemia obwiedziono piaskowcowymi opaskami. Uwagę zwraca detal: portal ozdobiono wazonami i reliefowym przedstawieniem orła z wieńcem laurowym i gałązką palmową, a część piaskowcowych opasek okiennych udekorowano wicią akantową i rocaillami. Kolorystyka elewacji mieści się w odcieniach ugru.

Rokokowe drzwi umieszczone w piaskowcowym portalu

Relief - orzeł z wieńcem laurowym i gałązką palmową

Jako nowy typ budowli sakralnej świątynia ma salowe, jednoprzestrzenne wnętrze, otoczone eliptycznymi emporami, przekryte sklepieniem sferycznym i doświetlone dwoma kondygnacjami okien.

Dwukondygnacyjne empory skierowane są w stronę ołtarza ambonowego na ścianie południowej.

 

Recital Daniela Rotha "Magdalena Czajka in memoriam"

Dwie kondygnacje eliptycznych empor

Złocenia w strefie ołtarzowej

Całość utrzymana jest w tonacji kremowej bieli, z zachowanymi eleganckimi złoceniami (wyk. A. Guder i M. Rogge pod kierunkiem C. H. Studta).

Empory z fragmentem sklepienie sferycznego

Ołtarz ambonowy

Detal ołtarza

Oko Opatrzności nad prospektem organowym

Północna empora organowa mieści rokokowy prospekt z 1752 r., pierwotnie wyposażony w instrument Johanna Gottlieba Wilhelma Schefflera. Po wielu naprawach, w drugiej dekadzie XX w. podjęto decyzję o wstawieniu nowego instrumentu w zabytkową obudowę wraz z wymianą starych piszczałek. W 1924 r. prace zostały ukończone. Bawarska firma G. F. Steinmeyer & Co. skonstruowała wówczas instrument 40-głosowy z trakturą pneumatyczną. Przekomponowania dyspozycji organów w latach 1926-1927 podjęła się firma Sauer. Podczas ostatniego remontu i generalnej przebudowy (1989-1991) organmistrzowie Marek Mikonowicz i Antoni Szydłowski rozbudowali instrument, usunęli żaluzję drugiego manuału, wprowadzili trakturę elektro-magnetyczną i wyposażyli stół gry w elektroniczny system sterowania. Odrestaurowano także prospekt organowy.

Rokokowy prospekt organowy (1752 r.)

Osiemdziesiąt lat po powstaniu kościoła, w roku 1830 - z okazji jubileuszu 300-lecia ogłoszenia Konfesji Augsburskiej król Prus Fryderyk Wilhelm III nadał świątyni miano kościoła Dworskiego (Hofkirche), jako symbol szczególnej więzi wyznań protestanckich z monarchią Hohenzollernów.

Chrzcielnica neobarokowa z XIX w., przeniesiona
z kościoła pw. Zbawiciela (zniszczonego w 1945 r.)

Kapitel pilastra wewnętrznego

Jedna z dwóch tablic,
poświęconych parafianom,
którzy zginęli podczas I wojny światowej

         

Tablica z okresu napoleońskiego
z symbolami Krzyża Żelaznego

                                                                                Do zakończenia II wojny światowej kościół służył ewangelikom reformowanym.

 

W 1945 r. konstrukcja dachowa uległa zniszczeniu. Po remoncie, w listopadzie 1947 r., świątynię konsekrowano jako parafię ewangelicko-augsburską.

Beata Bigda

Wrocław, lipiec 2017 roku

*Jan Bouman (ur.1706 r. w Amsterdamie - zm.1776 r. w Berlinie) działał z powodzeniem na terenie Prus – najpierw w Poczdamie (od 1732 r. - dzięki zaproszeniu króla Prus Fryderyka Wilhelma I), później w Berlinie (od 1747 r.). Dzielnica Holenderska (Holländisches Viertel), Brama Berlińska (Berliner Tor) i Stary Ratusz (Altes Rathaus) – to jego znane realizacje w Poczdamie. W 1755 r. został mianowany przez króla naczelnym dyrektorem budów w Poczdamie i Berlinie, prowadząc królewskie projekty budowlane. W Berlinie odnowił budynek Berlińsko-Brandenburskiej Akademii Nauk, zbudował pałac dla księcia Henryka Pruskiego (obecnie budynek główny Uniwersytetu Humboldta – uważany za jego najwybitniejsze dzieło). Ukończył budowę katedry św. Jadwigi według planów Jeana Laurenta Legeay’a.
W 1997 r. w poczdamskiej Dzielnicy Holenderskiej w budynku przy Mittelstrasse 8 otwarto muzeum kultury holenderskiej – Dom Jana Boumana. Eksponatami, ukazującymi życie codzienne pierwszych mieszkańców osiedla są między innymi meble i przedmioty codziennego użytku, pochodzące z ok. 1735 r.

Artykuł ten ukazał się na łamach Dolnośląskiego Magazynu Społeczno-Kulturalnego ROBB+MAGGazin, w numerze 13/2017.